Aby nie stać w miejscu

Dla wielu wykonawców tworzenie „to sposób zaspokojenia tęsknoty lub poszukiwania nowego obiektu, stanu doświadczenia lub istnienia, który nie jest łatwy do znalezienia lub osiągnięcia. Tę tęsknotę i poszukiwanie często obserwuje się nie tylko w procesie twórczym, ale także w jego efekcie, dziele”¹. Każdy, kto grał, wie, że teatr może wykorzystywać emocje, budować poczucie własnej wartości i zmniejszać izolację. Jednak teatr terapeutyczny przenosi te zyski na inny poziom. Wykorzystuje grę i specyfikę teatru do osiągnięcia celów terapeutycznych i artystycznych. Zdaniem Renée Emunah, jednej z głównych praktyczek dramaterapii w stylu performatywnym, jego siła tkwi w tym, „że spektakl przekształca pojęcia o teatrze i o terapii. Ustawienie sceny terapeutycznej zmienia się z zamkniętego pokoju na scenę publiczną; obsada zmienia się z pacjenta i terapeuty na pacjenta/aktora, terapeutę/reżysera i publiczność zewnętrzną. Terapeutyczny wpływ przedstawienia różni się i często jest większy niż w przypadku dramaterapii zorientowanej na proces”².

W powszechnym rozumieniu teatr terapeutyczny zakorzeniony jest w długiej tradycji łączenia teatru i przeżycia estetycznego z wiarą w leczniczą moc sztuki. Dla fachowców to jedna z dróg proponowanych przez dramaterapię, dla których wspólną cechą jest przekonanie, iż wszyscy ludzie posiadają wrodzoną zdolność do twórczej ekspresji. Bez względu na różne cele w tych podejściach, ich siła zawsze opiera się na procesie budowania roli, bez tego nie ma dramy. Tworzenie przedstawienia to metoda formatywna, zakłada bowiem występy, ich celem jest poprawa umiejętności społecznych, budowania więzi międzyludzkich i rozwój emocjonalny. Teatr terapeutyczny uprawiany jest także poza lecznictwem, bo – w edukacji, rewalidacji i resocjalizacji. Od kilkudziesięciu lat praktykowany w środowisku osób z niepełnosprawnością intelektualną doskonale „przełamuje swoją tradycyjnie pojętą służebność wobec terapii”³.

Koncepcja teatru terapeutycznego jako kreatywnej formy terapii artystycznej wpisuje się w tradycje badania natury teatru i jego siły uzdrawiania, a wywodzi się – użyczając słów Anny Halprin – „z próby znalezienia procesu, który łączy rozwój osobisty z rozwojem artystycznym, życiem i sztuką, a jedno karmiące się drugim i stale łączące się w nowy sposób”⁴. Szczególne powiązania odnajdziemy w idei „pracy nad sobą”, jak nazwał sztukę aktorską Konstantin Stanisławski. Mieli na ten proces wpływ także Peter Brook, Jerzy Grotowski, Anna Halprin, Antonin Artaud, Eugenio Barba, Robert Wilson i różne działania parateatralne; a ze świata psychologii i psychoterapii Abraham Maslow, Carl Rogers, Carl Jung, Irvin Yalom. Warsztaty Playback Theatre czy Shamanic Ritual Theatre prowadzone na styku terapii i teatru były także działaniami koncepcyjnymi. Pomysły na wykorzystywanie teatru i form parateatralnych do rozwiązywania problemów życia codziennego uczestników czerpią wprost z prac Nikolaia Evrenova, Vladimira Iljine i metody psychodramy Jacoba Moreno.

Założenia, metody i strategie
W spektaklach osób z niepełnosprawnościami widoczny jest nacisk na sposób prezentacji przed publicznością. Z założenia bowiem teatr terapeutyczny nie jest zorientowany na wydobywanie z uczestników nieświadomych pokładów, ale raczej kształtowanie dla nich „zdrowego środowiska”. Nawiązuje to do idei uprawiania teatru jako spotkania osób o zróżnicowanych zasobach wiedzy, sposobach bycia i działania. Teatr podążający za danym człowiekiem jest jednocześnie wyzwaniem dla aktora i dla reżysera, którzy mierzą się z ograniczeniami werbalizacji doświadczeń, pamięci. Wielu aktorów ma trudności ze zrozumieniem pytań i panicznie obawia się, że zostaną źle ocenieni. W sytuacjach emocjonalnie trudnych uruchamiają się mechanizmy obronne. Reżyser-terapeuta wykorzystuje techniki aktorskie i teatralne do zdobycia informacji pozwalających poznać kompetencje osoby, aby praca aktora nad rolą stała się drogą do usuwania piętna niepełnosprawności. W tym celu wykorzystywane są podstawowe strategie uczenia się, gra dramatyczna i tworzenie formalnych metafor dla pojęć. Kiedy rola zapewnia aktorowi świadomą i celową aktywność, umożliwia doświadczanie świata poprzez zmysły i ciało, wiąże jego osobiste doświadczenia z interakcjami, które odbiera działając na scenie. Nie chodzi tu o głębokie problemy osobiste, ale o pracę nad umiejętnościami społecznymi i komunikowaniem się. „Kiedy widzowie przychodzą na spektakle, mówią, że nie mieli pojęcia, że ludzie napiętnowani niepełnosprawnością myślą w ten sposób”⁵.

Rola pozwala aktorom prezentować się publiczności w nowy sposób. Ten efekt najczęściej poprzedzony jest refleksją nad przeżyciem pozytywnej zmiany w nastawieniu do świata i siebie. Dla młodych ludzi z niepełnosprawnością ten proces zwiększa równowagę między tym, co wiedzą o sobie, a tym, czego oczekują od życia. To trudne, ale i ożywcze zadanie, żeby na kanwie fikcji dokonać aktu ekspresji siebie. Czas prób i eksperymentowania z rolą ma charakter „doświadczalny”, instrumentem jest sama osoba. W możliwym dla siebie stopniu zagłębia się w zachowania ludzi, ale i w to, co dzieje się w jej ciele, emocjach i myślach. Istotne, by tworząc spektakl, wykorzystywać różne środki (formy i techniki), na przykład zabawę, umożliwiającą aktorowi natychmiastowe, emocjonalne, sensoryczne i cielesne doświadczanie. Otwiera to możliwość wyrażania (nie)werbalnego, kontrolowania swoich myśli i uczuć oraz zrozumienia innych. Opanowanie warsztatu rozwija pozytywne więzi w zespole, dlatego można obserwować, jak uczestnicy teatru terapeutycznego wspierają się, pomagają sobie w nowych rolach, jaką przynosi to satysfakcję i ogromną radość. Praca nad rolą na własnych prawach wyzwala z zahamowań, lęków i niewątpliwie sprzyja budowaniu pozytywnego obrazu siebie. Pojawienie się tak zwanego skutecznego zdziwienia, uczucia bycia pozytywnie zaskakiwanym, ułatwia aktorom dostrzegać świat w inny sposób niż dotychczas. Zadziwić mogą ujawniane w improwizacjach pomysły, różnorodność ich interpretacji, nierutynowe rozwiązania, reakcje partnera. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną uprawiając teatr, mogą asymilować nowe cechy, co w istocie wyznacza parametry terapii. Z jednej strony praca nad rolą bezpiecznie zbliża aktora do tego, co utrudnia jego egzystencję, co jest niepotrzebne, co powinien nauczyć się tolerować, kiedy nie może tego zmienić. Z drugiej, pobudzać może zdolność do samoidentyfikacji, zawieszać „dotychczasowe myślenie”, co pozwala rozszerzyć percepcję i włączać w dotychczasowe postrzeganie świata nowe doświadczenia, często konfliktowe. W rzeczywistości „jak gdyby” zachowanie, myśli i uczucia zabezpiecza dramatyczny dystans, zachęcający do badania emocji i odpowiadającym im reakcjom ciała. Tych póz z różnych powodów aktorzy nie zdecydowaliby się przybrać w innych okolicznościach. Każdy w tym teatrze chce czuć się swobodnie i na tyle pewnie, by pokonywać swoje ograniczenia, twórcze działania muszą zapewniać bezpieczeństwo. Uczestnik, zapraszając innych do własnych narracji, czy interpretacji historii, współinicjuje dzieło teatralne, nawiązuje do problemów wymagających uzdrowienia. Wgląd w sensualne doznania wykonawcy ujawnia, jak konstruuje estetykę, ukazuje jej specyfikę. To właśnie owa estetyka zmienia teatr, poddaje też swoistej terapii widzów, ponieważ zakłóca ugruntowane postrzeganie tożsamości ludzi z niepełnosprawnością.

Magia procesu twórczego uwolniona w pracy nad spektaklem
Rytuał publicznego przedstawiania i nawiązywanie relacji z widownią istotnie odróżnia teatr terapeutyczny od innych form dramaterapii. Różni sam fakt istnienia dzieła – „oryginalnych utworów z tematów wyczarowanych przez grupę”⁶, prowadzoną przez kompetentnego w tej materii artystę-terapeutę, reżysera.

Przestrzeń teatru terapeutycznego to miejsce dające możliwość spotkania się osób dialogujących, nieskonfliktowanych w swych ekspresjach, wiedzy, profesjonalizmie, preferowanej aktywności, płci czy tożsamości kulturowej. Aktor, zainspirowany podjętym problemem, próbuje zrozumieć jego znaczenie, ukazać w formie komunikatu scenicznego. Działanie aktora ucieleśnienia jego sukcesy i potknięcia, pozostawia po sobie ślad. Najcenniejsze, że potrafi przekroczyć swoją codzienną kondycję, staje się lepiej postrzeganym, zrozumianym i docenianym z bagażem uwarunkowań towarzyszących niepełnosprawności. Temu zadaniu sprzyja różnorodność języka, który teatr terapeutyczny proponuje, by działający mógł śmiało zaistnieć w preferowanym obszarze, najbardziej dla niego przystępnym. Nie wyklucza to podejmowania prób mierzenia się w innych formach ekspresji.

Poznane środki wyrazu pozwalają lepiej wyrazić się w wybranym medium i tym samym skuteczniej porozumiewać się z innymi. Tyle, ile trwa spotkanie w teatrze terapeutycznym, tyle wolności dla wielu uczestników. Zyskane poczucie realizacji swoich potrzeb w ramach tej wolności łączy się z chęcią powrotu. Zapewne teatr ten potrzebuje czasu, gdyż wspólne tworzenie skutkuje miedzy innymi zmierzeniem się ze swoją słabością, rozwojowym ograniczeniem. W teatralnej rzeczywistości, przy pomocy klasycznych lub alternatywnych form, z zastosowaniem ekspresji słownej czy tylko pozawerbalnych środków wyrazu (kostiumy, multimedia) – aktor realizuje się w określonej formie. Równocześnie jego wysiłki artystyczne prowadzą do spektaklu, bowiem teatr nie jest alternatywą dla terapii, jak mylnie niektórzy sądzą. Względy estetyczne i etyczne są nadrzędne w teatrze terapeutycznym, wymagają ciągłego badania.

Magia procesu twórczego uwolniona w pracy nad przedstawieniem wymaga od aktora wyższej niż na co dzień aktywności, takiej, która i jemu, i widzowi pozwala na wzajemne zaufanie i szacunek, a wreszcie uznanie współzależności. Rozbudzana kreatywność aktora skutkuje nie tylko gotowością do aktywności, do radzenia sobie z osobistymi trudnościami, ale owocuje też skupieniem się na stworzeniu dzieła sztuki godnego zaprezentowania publiczności. To wyjątkowy gatunek teatru – oferuje młodym osobom z niepełnosprawnością intelektualną zmianę-uzdrawianie, ale też możliwość tworzenia fascynujących i przejmujących przedstawień oraz wysokiej jakości projektów artystycznych. Przekonać się o tym można, oglądając propozycje takich grup jak: gdański Teatr Razem czy You-Art, Teatr Ubogi Relacji w Sopocie, Teatroterapia Lubelska, Teatr Grodzki w Bielsku-Białej, Teatr Społeczny Biuro Rzeczy Osobistych w Gdyni.